Iraq de binpaykerdişê heqê tutan de qesawetêk zêde

 

Derya Ceylan 

 

MERKEZÊ XEBERAN - Yew welatê ke tede binpaykerdişê heqanê tutan zêde beno Iraq o. Şîdet, sûcê cînsî, emrê şenik de xebetnayîş û zewecnayîş û sewbîna pêrodayîşan de şuxilnayîşê tutan nê welatî de xeylê zêde yo. Her çend ke xebatê îqazkerdişî û vengê UNICEFî bibo zî raştkerdişê ver bi çimî çin o. 

 

Iraq ke pêroyê tarîxî de xeylê şaristanan rê meymanî kerdo û wayîrê mîrasêk kulturî yê dewlemend o, roja ewro de bi binpaykerdişê heqanê tutan rojeve de yo. Şîdet, sûcê cînsî, emrê şenik de xebetnayîş û zewecnayîş û sewbîna pêrodayîşan de şuxilnayîşê tutan, welat de yeno ciwîyayîş. Vera xebatê îqazkerdişî yê Fonê Hetkarîya Tutan ê Neteweyê Yewbîyaye (UNICEF) û dezgehê bînî yê mîyanneteweyî bibê zî raştkerdişêk ver bi çimî çin o. 

 

Pêroyê tarîxî de heqê tutan 

 

Iraqa ke Mezopotamyaya Anîtîkî ra dest pêkeno demê cîyayî de binê rayîrberîyê cîyayî de mendo, hetê heqanê tutan de wayîrê tarîxêk zehmet o. Bi taybetî nîme seserrê 20an de, dimayê awanbîyayîşê dewletêke xoser, peyme û normê mîyanneteweyî yê derheqê heqanê tutan de muhîm ameyî dîyîş. La têmîyanîya sîyasî û komelkî yê welat, şer û pêrodayîşê mîyanneteweyî pawitişê heqanê tutan zehmet kerd. 

 

Saddam Huseyînî ra ver û dimayê ci 

 

Serra 1979î de ameyîşê Saddam Huseyînî ra ver û dimayê ci Iraq de binpaykerdişê heqan yê tutan bi şeklê cîya xo mojna. Xoresnayîşê xizmetê weşî û perwerdeyî, emrê şenik de şuxilnayîşê tutan, zor û zehmetîyê ekonomi û komelkî xo da teber. Bi kewtişê Saddam Huseyînî reyde şert bedilîya, problemê şîdet, feqîrî û binesazîye û zehmetîyê newî vejîyayê teber.

 

 Problemê rojane û tedbîrê ke yenê girewtiş 

 

Deme peyênan de Iraq se sûcê hemverê tutan sey, şîdet, sûcê cînsî, emrê şenik de şuxilnayîş vejîyayê teber. Têkoşînê vera probleman de hukmatê Iraqî û komelê mîyanneteweyî qanûnê cîya, kampanya û propagandayê komelkî vistî cuye. La vernîgirewtişê problemê asayîş, komel-ekonomî de astengkerdişê cidî est ê. 

 

6 aşmê ewil yê 2017î de 152 tutan dinyaya xo bedelnayî 

 

Fonê Hetkarîya Tutan (UNICEF) yê girêdayeyê Neteweyê Yewbîyaye (NY) raporo ke serra 2017î de weşana de, eşkera kerd ke Iraqe de 5 mîlyonî ra zêde tutî lazimîya înan bi hetkarîya merdimîye ya lezkî est a. Goreyê raporê UNICEFî 6 aşmê ewil yê 2017î de 152 tutî dinyaya xo bedelnayî. Hîrê serrê peyênî de zî na hûmare resaye hezar û 75î. Eynî prosesi de 255 tutî organê xo vînî kerdî yan zî birîndar bîyê. Hîrê serrê peyênî de bi temamî na hûmare resaye hezar û 130î. 

 

Welat de 2014î ra heta nika şîdet û feqîrîya bîyaye vera tutî binê şert û mercê zehmetin de têkoşînê cuye danê. Rapor de yeno vatiş ke 4 hezar û 650 tutî keyeyê xo ra dûr kewtê û 800 hezar tutî zî tewr tay yew keyeyê xo ra vînî kerdê. Sewbîna welat de vera 138 mekteb û 58 nêweşxaneyî de hêriş pê ameyo, 3 mîlyonî ra zêde tutî nêşinê mekteb, 1,2 mîlyon tutî zî qet nêşîyê mekteb. 

 

45 hezar tutê bê nasname 

 

Goreyê raporo ke UNICEFî serra 2020î de weşana Iraq de 45 hezar tutî bê nasname ciwîyenê. Na rewşe zî bena sebeb ke heqê perwerdeyî ra bêpar bimanê, şertê zehmetinan de cuya xo dewam bikerê. Zor û zehmetîyê bê nasnamebîyayîşî netîceyê ekonomîk zî vejeno raşte. Rapor seba başkerdişê rewşa nê tutan venga xebatê lezkî keno.

 

 Bi hemkarîye averşîyayîş mumkun o 

 

Iraq vera şert û mercê zehmetî yê tutan de xîret û baldarîyêk pîl ê merheleya herêmî û mîyanneteweyî de ferz o. Tedbîrê ke bêrê girewtiş mîyanê demî de eşkeno netîceyêk pozîtîf bivejno raşte û problemê cidî yê ke ganî têkoşîn hemverê ci de bêrê dayîş est ê. Gani hem hukmat û hem zî komelê mîyanneteweyî bi hemkarî vera nê de xîret bikerê. Bi hemkarîye averşîyayîş mumkun o. Pawitoxê heqê tutan, dîyar kenê ke ganî têkoşînê edalet û heqê tutan bêro dayîş.