Afganîstan de binpaykerdişê heqê tutan 

 

Derya Ceylan 

 

Wexto ke merdim kilmî ewnîyeno tarîxê Afganîstanî ra; cografyaya aye, dewlemendîya kulturî û qewimîyayîşê tarîxî, welat her tim sahneyê dinya de kerdo aktorêk muhîm. La îşxalkerdişê Sovyetan ra heta mudaxaleyê DYAye, şerê mîyanên ra heta tarîxê îqtîdarî di demê Talîbanî, tarîx bi binpaykerdişê heqan ê tutan û heqê merdiman ê pêroyî pirkerde yo. 

 

Raporê Neteweyê Yewbîyaye (NY) mojneno ke bi taybetî wextê îqtîdarîyê Talîbanî de heqê tutan bi hawayêkê cidî tepîya kewto. 

 

Problemî zêde bî 

 

Babeta tepîya kewtişê heqê tutan de, bi agêrayîşê Talîbanî yê serra 2021î de heqê tutanê kênayan ê perwerdeyî bi hawayêkê cidî ame sînorkerdiş, emrê tutîye de zewecnayîş û problemê emrê tutîye de hîna giran bîyî. Raporê NYyî de yeno vatiş ke nê problemî verê cû zî estbî, la nika hîna giran bîyê. 

 

Reaksîyonî kêmî yê

 

Afganîstan de sûcê hemverê tutan de zêdebîyayîş est o. Komelê mîyanneteweyî vera na rewşe de bêveng maneno. Raporê NYyî mojneno ke zewacê emrê tutîye de, xebata emrê tutîye de, sûcê îstîsmarê cînsî de zêdebîyayîş virazîyayo û dormeyê bê asayîş de binpaykerdişî zêde bîyî. 

 

Heqê perwerdeyî yeno astengkerdiş 

 

Polîtîkayê şîdetin yê rayîrberîyê Talîbanî, bi taybetî heqê perwerdeyîyê tutanê kênayan de bi hawayêkê cidî sînor keno. Na rewşe vernîya astengkerdişê heqê tutan gêno, tutan heqê înan ra dûrî fîneno. Seke NYyî zî dîyar keno, xoresnayîşê heqê perwerdeyî, weşî û asayîşî seba ameyoxê welatî xeylê krîtîko.

 

Yeno pawitiş ke stratejîyê bi tesîrin aver bikewê  

 

Komelê mîyanneteweyî derheqê krîzê heqê tutan ê Afganîstanî de reaksîyonê xo mojneno û vengê hetkarîye kenê. Heto bîn ra zî raporê NYyî vejeno raşte ke ganî na rewşe bi lezkî bêra destgirewtiş. Afganîstan de no demê ke serê ciwan û tutan de teda zêde bîyo de, ganî stratejîyê bi tesîrin yê herêmî û mîyanneteweyî aver bikewê. 

 

Tena problemê Afganîstanî nê, yê heme dinya yo 

 

Rewşa bîyaye ya Afganîstanî, tena yê nê welatî nîyo, yê heme dinya yo. Raporê NYyî mojneno ke na babete de ganî heme komeleyê mîyanneteweyî pîya têbigêrê û seba tutê Afganîstanî çareserî bêro vînayîş. Na çarçewa de mudaxaleyêk bi tesîrin yê komeleyê mîyanneteweyî eşkeno rewşe baş bikero.