Lîbya de binê veristîya pêrodayîşî de tutbîyayîş…

 

Derya Ceylan

 

MERKEZÊ XEBERAN - Lîbya de sûc û binpaykerdişê heqan ê hemverê tutan, demê peyênan û bêîstîkrarî mîyan de de hîna zêde benê û dewam kenê. vera heme xîretkerdişê mudaxaleyê hukmatê herêmî û komelê mîyanneteweyî, problem sey binpaykerdişê heqan yê sey bi zorê leşkerî, îstîsmarê cînsî, bazirganîya merdiman û binpaykerdişê heqê perwerdeyî, asayîşê tutan tehdîd keno.

 

Serra 2011î de dimayê Wisarê Ereban pêrodayîş û şerê mîyanên ke dest pêkerdî, Lîbya de sazbîyayîşê komelî û ekonomî xorî ra lerzna û tutan bê pawitiş verda. Sûc û binpaykerdişê heqan yê vera tutan, babeta mîyanên ya Lîbya ra wêtêr, bî problemê mîyanneteweyî. Sewbîna pawitişê tutan, hem seba şarê herême û hem zî seba komelê mîyanneteweyî sey babetêk lezkî yena qebûlkerdiş. 

 

Wexto ke ma binpaykerdiş û sûcê hemverê tutan bi hîrayî gênê dest nê sernameyî vejenê aver: 

 

“Dormeyê pêrodayîşî yê têmîyan: Lîbya de dormeyê pêrodayîşê têmîyan, raşte raşt tutan keno tehluke. Hetê psikolojik, fîzîkî û averşîyayîşê komelî de negatîf tesîr beno. Tutê ke hetê komê çekdarî ra bi zorî seba leşkeri yenê girewtiş, çepheyê pêrodayîşî de şerkerdiş înan rê yeno ferzkerdiş. No zî beno sebebê travma û demê dergî de problemê psîkolojîkî ciwîyenê. 

 

* Îstîsmarê cînsî û bazirganîya merdîmî: Îstîsmarê cînsî û bazirganîya merdimî, problemê esasî yê ke tutê Lîbyayî tehdîd kenê ra yê. Kom û kesê ke vengîya asayîşî sey îmkan vînenê, tutan remnenê, îstîsmar kenê û bi zorî dane xebetnayîş. 

 

* Xoresnayîşê xizmetê perwerde û weşîye: Problemê pêrodayîş û asayîşî, babeta xoresnayîşê xizmetê perwerde û weşîye de problemê pîl awan keno. Xeylê mektebî xisar dîyê yan zî ameyî girewtiş. Problemê xizmetê weşîye de zî problemê bînan yê pîlî rê rayîr akeno." 

 

Koçberî û binpaykerdişê heqan 

 

Rêxistina Efûye ya Mîyanneteweyî serra 2020î de raporêk weşana û vat Lîbya seba koçberan cayê derbazbîyayîşî yo û demê derbazbîyayîşî de xeylê binpaykerdişê heqan yenê ciwîyayîş. Rapor de ame vatiş ke bi îşkence, qetilkerdiş, destdergê û bi zorî xebetnayîş reyde yenê rî bi rî. No sûc zafane zî hemverê tutan de pê yeno. Rêxistina Heqê Merdiman, Yewîya Ewropaye û dewletê endam, cuye û ercê merdiman peygoş kenê, polîtîkayê ke koçber kenê çemberê binpaykerdişê heqan pê ano. Temsîlkara Rêxistina Efûye Dîana Eltahawye vat: “YE û dewletê endamî, heqê merdiman çinî hesibnenê.” Raporê na bebete de bale ancîyeno serê krîzê heqê merdiman û dîyar keno ke seba binpaykerdişê heqan ganî çalakîyê hîna bi tesîrin pê bêrê. 

 

Mudaxaleyê neteweyî û mîyanneteweyî 

 

Binpaykerdişê heqan ê hemverê tutan de reaksîyonê netewî û mîyanneteweyî babeta vatişî ya. Yew nê reaksîyonan ra zî xîretkerdişê qanûnî û polîtîkê. Hukmatê Lîbya, babeta caardişê tahudan de qels maneno. Komelê mîyanneteweyî, NY û rêxistinê heqê merdiman seba pawitişê heqê tutan ê Lîbyaye tedayan zêde bikerê zî çareserîyêk nêdîyo. 

 

Rolê komelê sivîl 

 

Yew mudaxaleyê bîn zî rêxistinê komelê sivîlî ra ame. Rêxistinê komelê sivîl yê herêmî û mîyanneteweyî babeta pawitişê tutan û paştîdayîşî de xebatê muhîm rayîr ra benê. Na rêxistine seba îmkanê perwerdeyî pê bîyara, dimayê travmaye paştîdayîş dana, newî ra bi cuya komelkî bida qezenckerdiş projeyê cîya cîyayî aver bena. 

 

Berpirsîyarîya hempar 

 

Lîbya de sûc û binpaykerdişê heqan, problemêk têmîyan o. Ganî bi xorî û zaf hetin bêrê destgirewtiş. Pawitişê tutan û paştîdayîşê seba tutan tena merheleyê neteweyî de nê, ganî merheleyê mîyanneteweyî de bi hawayêkê koordîne bêro kerdiş û bi nê xîretkerdişan bêro dîyîş. Asayîş û pawitişê tutan ê Lîbyaye berpirsîyarîya komelê neteweyî û mîyanneteweyî yo û no berpirsîyarî zî mudxaleyê bi tesîrin û çareserîyê daîmî ferz keno.