Şerê Îsraîl û Fîlîstînî de 13 hezar tutî ameyê qetilkerdiş 

 

Derya Ceylan

 

MERKEZÊ XEBERAN - 6 aşmê peyêne de şerê Îsraîl-Fîlîstînî giran bî û 13 hezarî ra zêde tutî dinyaya xo bedelnayî. Vengê rêxistinê heqî yê mîyanneteweyî yê seba peynîbîyayîşê şerî kêm mend û nê prosesî de verê çimanê dinya de tutî ameyê qetilkerdiş, komelê mîyanneteweyî bêveng mendî. 

 

Şarê mabenê Fîlîsîtîn û Îsraîlî de problemê tewr têmîyan û demdergî yê herême û dinya yo. Îsraîl serra 1948î de xoserîya xo îlan kerd û pêkewtişê Îsraîl-Fîlîstînî dest pêkerd. No pêkewtiş xo peweno têkoşînê herre yê mabenê di şaran. No pêrodayîş mîyanê demî de açarîya şer, serewedarnayîş û pêvînayîşê aştîye. Roja ewro de babetê statu û asayîşê Kudusî est o. 

 

Goreyê raporo ke Fonê Hetkarîya Tutan (UNICEF) yê Neteweyê Yewbîyaye (NY) weşana hêrişê Îsraîlî yê hemverê Gazze de 7ê teşrîna verêne ya 2023yî ra heta nika 32 hezar sivîlî dinyaya xo bedelnayî û 13 hezarî tut ê. 2.3 mîlyon kesî seba hêrişan keyeyê xo terk kerd. NY dîyar keno ke hîrê tutî ra yew Gazze de baş wey nêbeno. 

 

Rolê komelê mîyanneteweyî 

 

Komelê mîyanneteweyî seba peynîkerdişê şer û pawitişê tutan rol bigîro serê xo zî na babete de tu averşîyayîş çin o. NY û dezgehê mîyanneteweyî na babete de pawitişê tutan de veng bikerê zî her çî vatiş de mend. 

 

Babeta ganî lezkî bêro çareserkerdiş 

 

Rêxistinê heqî yê mîyanneteweyî dîyar kenê ke pêrodayîşê Îsraîl- Fîlîstînî babetêk ke ganî bi lezkî bêra çareserkerdiş a û vanê ganî şer peynî bibo û aştîyêke daîmî pê bêra. 

 

Şerê Fîlîstînî ra wetêr, goreyê raporê NY û rêxistinê heqî hemverê tutan de xeylê binpaykerdişê heqî yenê ciwîyayîş.

 

Nê binpaykerdişan ra tayê ci wina yê: 

 

“* Binpaykerdişê heqê perwerdeyî: şertê şer û pêrodayîşan vera xeylê mekteb rijîyayê. Tutî perwerdeyî ra bêpar mendê. Xoresnayîşê metaryalê perwerdeyî zehmet bîyo. Pêrodayîşan vera mecbur mendê ke maben bidê perwerdeyî. 

 

 * Binpaykerdişê heqê weşîye: Kêmbîyayîşê kelepulê tibî, xoresnayîşê xizmetê weşîye, heqê tutan de binpaykerdiş vejîyenê raşte. Şertê şerî de xoresnayîşê xizmetê weşîye zehmet beno. No zî her ke şino zêde tesîr serê tutan de keno.

 

 * Binpaykerdişê heqê asayîşî û pawitişî: pêrodayîşan de raşte raşt tutî yenê hedef girewtiş. Hetê hêzê asayîşî de bi hawayêkê kêfî tutî yenê destbendkerdiş û şîdet înan rê yeno kerdiş.

 

 * Binpaykerdişê psîkolojîk û komelkî: “Şer û pêrodayîş, tesîrêk pîl serê psîkolojî û averşîyayîşê komelî yê tutan de keno. Travma, vînîbîyayîş û tehdîdê serê cuya tutan tesîrêk serê weşîya tutan de keno.” 

 

Gamê daîmî 

 

 Rêxistinê heqî vera binpaykerdişê heqê tutan û averşîyayîşê vernîgirewtişê binpaykerdişan de vengdayîşê gamê cidî kenê. 

 

 Serra peyêne de hêrişê Îsraîlî yê hemverê Fîlîstanî tesîrêk pîl serê merdimê herême de kerd. 

 

 Tay tesîrî wina yê:

 

 “* Vînîbîyayîşê sivîl û birîndarî: Hêriş bî sebebê merg û birîndarîyê sivîlan. Vînîbîyayîşê sivîl bî çimeyê endîşeyêk pîl û lazimîyê merdimîye zêde kerd.

 

 *Koçber û warê xo ra bîyê: Bi hezaran kesî şerî ra mecbur mendê keyeyê xo terk bikerê, warê xo terk bikerê. Kesê ke koçber bîyê û welatê cîya de ca bîyê şertê giran de ciwîyenê. 

 

 * Xoresnayîşê xizmetê perwerde û weşîye: Bi hêrişan reyde xoresnayîşê xizmetê weşî û perwerdeyî zehmet bî. Mekteb û nêweşxaneyan de zirarêk pîl virazîya."

 

Netîceyê şerî wina yê: “ *Rewşa asayîşî: Hêrişan xo reyde problemê asayîşê herêmî hîna giranêr kerd. Alozîya mabêne komê Fîlîstînî û Israîlî bî sebebê bê îstîkrarî. 

 

 * Têkiliyê mabêne Israîl û dinyaya erebî de: Hêrîşan serrê peyîn de zirar da têkilîyê mabêne welatê Ereb û Israîlî. 

 

* Dînamîkê mîyanê Fîlîstînî: Hêrişan tesîr dînamîkê komelî û sîyasî yê mîyanê Fîlîstînî kerd." 

 

Tesîrê hêrişan ê serê ekonomî û komelî:

 

 “* Zirarê ekonomî: Hawirê pêrodayîşî yê demdergî zirarêk cidî da ekonomîya Fîlîstînî. Sektorê zîratî, sanayî û xizmetî bi tesîr bîyî. Betalî zêde bî. 

 

 * Xirabîyayîşê komelî: Semedo ke şerê yeno ciwîyayîş beno ke rayîr vernîya problemê psîkolojîk û komelî abibo." Têkiliyê mîyanneteweyî û dîplomasî hêrişê hemverê Fîlîstînî de tesîrêk pîl serê wareyê têkiliyê teber û dîplomasî zî keno. Pêwa NY û sazgehê mîyanneteweyî, reaksîyonê cîya mabêne hêzê herêmî û pîlî de yeno vînayîş. 

 

 Vengdayîş 

 

 * Heyetê Pêroyî yê NY û Konseyê Asayîşî, seba pêrodayîşê Israîl- Fîlîstînî kombîyayîş kerd û venga îtîdalkerdişê hetan kerd.

 

* Ofîsê Kordînasyonê Karê Merdimayî yê NYî(OCHA) û Rêxistina Weşîya ya Dinya (WHO) bale ant serê xerabîyayîşê rewşa merdimayî û venga hetkarîya merdimayî kerd. 

 

* Yewîya Ewropa seba vernîgirewtişê vînîbîyayîşê sivîlî muhîmîya huqûqî yê mîyanneteyî ano ziwan.

 

 * Yewîya Ewropa û Teşkîlatê Hemkarîya Îslamî çalakiyê Israîlî şermezar kerd û paştdayîşê seba şarê Fîlîstînî îfade kerd. 

 

DYA û hêzê bînî 

 

DYA pêwa paştdayîşê heqê pawitişî yê Israîlî, serê muhîmîya îstîkrarê herême de vindeno û venga çareserî keno. 

 

Rêxistina komela sivîl û mîyanneteweyî 

 

Rêxistina heqê merdiman: Rêxistina heqê merdiman yê sey Human Rights Watch, Amnesty International bale ancenê serê binpaykerdişê heqan û venga cipersayîşî keno. 

 

Sazgehê hetkarî: Xaçê Sûrî yê Mîyanneteweyî, MSF (Doctors Without Borders) seba hetkarîyê lezgîn şêrê herême venga paştdayîşî kerd. 

 

Sewbîna seba aştîyêk mende waştişê gamê somutî yenê kerdiş û venga çalakîyê bi tesîr yê wareyê mîyanneteweyî yeno kerdiş.