Di pêşengiya jinê de dîrokeke nû

 

Derya Ceylan

 

NAVENDA NÛÇEYAN - Yazdeh sal di ser fermana Şengalê re derbas bûn. Komkujî, berxwedan û ji nû ve avakirin veguheriye dîrokeke nû ku ji aliyê jinan ve tê birêvebirin.

 

Di sibeha 3'ê Tebaxa 2014'an de, DAIŞ'ê êrîşî bajarê Şengalê yê girêdayî parêzgeha Nînova ya Iraqê kir. Ev êrîş destpêka jenosîdeke mezin li dijî civaka Êzidî nîşan da ku dê di dîrokê de wekî "fermana 74'an" were bîranîn. Artêşa Iraqê û hêzên Pêşmerge yên girêdayî Hikûmeta Herêma Kurdistanê  (KBY) demek kurt berî destpêkirina şer ji herêmê vekişiyan û bi hezaran sivîl bi tevahî bêparastin hiştin.

 

Êrîşa DAIŞ'ê ne tenê leşkerî bû; ew operasyoneke tunekirinê ya bi motîvasyonên olî û etnîkî bû. Mêr hatin îdamkirin, jin û zarok hatin revandin û komkujî kirin. Ji civaka Êzidî re hat gotin "Bibe Misilman an bimire." Jin bi awayekî sîstematîk rastî tecawiz û koletiyê hatin. Bi sedan sivîl li gundên wekî Koço, Hardan û Qiniyeyê hatin kuştin. Tenê li Koço, di 15'ê Tebaxê de, nêzîkî 80 mêr hatin îdamkirin û jin û zarok hatin revandin da ku li bazarên koleyan werin firotin.

 

Dorpêçkirina Çiyayê Şingalê: Berxwedana Ji Bo Jiyanê

 

Bi hezaran Êzîdî hewl dan ber bi Çiyayê Şengalê birevin. Lêbelê, ew bi rojan li ser çiyê bê xwarin, av û alîkariya bijîşkî asê man. Birçîbûn, tîbûn û germahî bûn sedema mirina bi hezaran kesan. Piştî alîkariya destpêkê ya endamên PKK'ê û zexta paşê ya civaka navneteweyî, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê di 7-8'ê Tebaxa 2014'an de êrîşên hewayî dest pê kirin. Di 9'ê Tebaxê de, êrîşên rasterast li dijî hedefên DAIŞ'ê li herêmê hatin destpêkirin. Xwarin û av ji hêla hevpeymaniyek navneteweyî ya ji hêla Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê, Keyaniya Yekbûyî, Fransa û Avusturalyayê ve hat şandin.

 

Ev êrîş bû yek ji trawmayên herî mezin ji bo civaka Êzîdî, di heman demê de destpêka têgeha parastina xwe nîşan da.

 

Jidayikbûna Xweparastinê: Mudaxeleya PKK, YPG û YPJ'ê

 

Hêzên YPG, YPJ û HPG'ê yên ku ji Rojava hatin di paşxistina êrîşan de roleke girîng lîstin. Di navbera 9 û 13'ê Tebaxa 2014'an de, ew gihîştin Çiyayê Şengal û ji bo sivîlan korîdorek valakirinê ava kirin. Derketina holê ya şervanên jin ne tenê di warê leşkerî de, lê di warê îdeolojîk de jî veguherînek anî. Jin êdî ne tenê li dû zindîmanê bûn, lê di heman demê de bûn damezrînerên xweparastinê. Vê pêvajoyê rê li ber avakirina Yekîneyên Jinên Şengal (YJŞ) vekir.

 

2015–2016: Rizgarkirina Bajar û Rêxistina Jinan

 

Di 13'ê Mijdara 2015'an de, navenda bajarê Şengalê bi tevahî ji DAIŞ'ê hate rizgarkirin. Lêbelê, piştî rizgarkirina fîzîkî, herêm hewce bû ku ji hêla psîkolojîk, civakî û çandî ve ji nû ve were avakirin. Avahiya nû ya ku ji kavilan rabû ji hêla jinan ve hate rêvebirin. YBŞ (Yekîneyên Berxwedana Şengal) û YJŞ li ser erdê bi bandor bûn. Bi damezrandina fermî ya YJŞ di 2016'an de, parastina jinan hate sazûmankirin.

 

Jin êdî ne tenê kesayetên ku çekan hildigirtin bûn; ew bûn hilgirên edalet, bîranîn û ji nû ve avakirinê. YJŞ wekî saziyek siyasî li dijî tecawiz, koletî û şîdeta li ser jinan hate damezrandin.

 

2017: Damezrandina Meclîsa Xweseriya Demokratîk

 

Meclîsa Xweseriya Demokratîk a Şengaêl di sala 2017'an de hate ragihandin. Modela xwerêveberiyê ya Tevgera Azadiya Kurd li vir jî hate bicîhanîn. Bi hevserokatiyê, komun û meclîsên gel, Şengal dest bi avakirina sîstema xwe kir. Jinan bi nûnertiya wekhev rasterast beşdarî pêvajoyên biryardanê bûn. Wan ne tenê di parastina leşkerî de, lê di rêveberiya sivîl de jî roleke damezrîner lîstin.

 

Şahidiya Nujiyan Erhan a li Şengalê

 

Rojnamevan Nûjiyan Erhan (Tûba Akyilmaz) ku ji bo şopandina pêşketinên piştî êrîşên DAIŞ'ê û belgekirina berxwedana civaka Êzidî çûbû Şengalê, di 3'ê Adara 2017'an de dema ku li Xanesorê nûçeyan dişopand, ji ber guleya "Pêşmergeyên Roj" ên girêdayî PDK'ê bi giranî ji serê xwe birîndar bû. Di vê serdemê de, dema ku aloziyên li herêmê bi serdema piştî DAIŞ'ê re hevdem bûn, xetereyên rojnamegeriyê careke din derketin holê. Nûjiyan Erhan di 22'ê Adara 2017'an de li Nexweşxaneya Hesekê koça dawî kir. Nûjiyan Erhan, kesayetiyeke girîng di rojnamegeriya jinên Kurd de, dema ku têkoşîna jinên Êzidî li Şengalê şahidî dikir, hate kuştin. Navê wê di bîra Şengalê de wekî dengek hem ji bo lêgerîna rastiyê û hem jî ji bo çapemeniya azad hatiye nivîsandin.

 

2019: Destpêka Têkoşîna ji bo Edaletê

 

Her çend avahiya fîzîkî ya DAIŞ'ê hilweşiya jî, trawmayên nehatine dîtin jî mane. Bi hezaran Êzîdî winda mane. Li welatên wekî Almanya, Fransa û Iraqê li dijî endamên DAIŞ'ê doz hatin vekirin. Bi saya şahidiya jinên Êzîdî, hin sûcdar cara yekem bi sûcê "qirkirinê" hatin mehkûmkirin. Lêbelê, rêxistinên jinan diyar kirin ku ev pêvajo di naskirina "qirkirina li dijî jinan" de têk çûn û netemam man.

 

2020: Peymana Şengalê û Gefa Êrîşên Nû

 

Peymana Şengalê, ku di navbera Hikûmeta Navendî ya Iraqê û Hikûmeta Herêma Kurdistanê de hat îmzekirin, hilweşandina avahiyên parastina xwe şert dikir. Gelê Şengalê vê yekê wekî hewldanek nû ya wesayetê dît. Jinan li dijî vê peymanê derketin û gotin, "Em ji mirinê xilas bûn; em ê bi hêsanî dev ji azadiyê bernedin."

 

2021: Gelo êrîşên hewayî yên Tirkiyeyê fermana duyemîn in?

 

Di êrîşên li ser Şengalê de, balafirên bêmirov ên çekdar ên Tirkiyeyê fermandarên YBŞ û çend deverên sivîl kirin hedef. Van êrîşan ji bo raya giştî trawmayek nû çêkirine. Jinên Êzîdî û rêxistinên wan ragihandin, "Şengal ji qirkirinek duyemîn re rû bi rû ye, lê vê carê cîhan temaşe dike." Bêdengiya civaka navneteweyî rastî şermezarkirinek berfireh hatiye.

 

2023: Dadgehên Navneteweyî û Edaleta Qismî

 

Di sala 2023'an de, di dozên ku li Almanya hatine vekirin de, hin endamên DAIŞ'ê li ser bingeha şahidiya rasterast a jinên Êzîdî bi sûcê qirkirinê hatin mehkûmkirin. Her çend ev pêşketinek girîng bû jî, jinan tekez kirin ku edalet tenê bi cezakirinê ve sînordar nabe, lê divê tazmînat û bîra kolektîf jî di nav xwe de bigire.

 

2025: Bersiva Jinan ji Bo Paşeroj û Pêşerojê di Konferansa Ronakbîriyê de

 

Konferansa Ronakbîriyê, ku di meha Tîrmehê de li Şengalê bi dirûşmeya "Banga ji bo Aştî û Civaka Demokratîk, Bersiv ji bo Fermana 73'an" hate lidarxistin, careke din îradeya siyasî ya jinan nîşan da. Konferansê tekezî li ser pêwîstiya parastina xwe, rêxistina civakî ya bi pêşengiya jinan û xweseriya demokratîk kir.

 

Îro berxwedan berdewam dike

 

Îro jinên li Şengalî di pêşengiyê de ne. Bi rêya YJŞ û meclîsên jinan, ew di gelek waran de, ji parastina xwe bigire heta rêveberiyê, roleke çalak dilîzin. Civakê bi komun û meclîsên gel pergala xwe ava kiriye. Lêbelê, avahiyên şaneyên DAIŞ'ê û destwerdanên derve hîn jî gefê li herêmê dixwin. Lêbelê, qanûna navneteweyî jenosîd û şîdeta li ser bingeha zayendî ya ku pêk hatiye nas nake.

 

Gelo xetera fermanek nû heye?

 

Deh salên borî li Şengalê ne tenê dîroka gelê ku bi qirkirinê re rû bi rû maye, lê di heman demê de dîroka têkoşîna jinan ji bo ji nû ve avakirina jiyana xwe ye. Lêbelê, pirsa gelo ferman qediya ye hîn jî girîng e. Gelo bi rastî edalet pêk hatiye, an fermanek din tê nivîsandin?