Oznûr Deger 

 

ANQARA - Adetê çapemenîya azade ya Kurdî pêwa heme tehda û zordarîyan her tim heqîqetî nuştê, domnayê û domnenê. Seserra 19î ra heta nika xeylêk reyan rojname, kovar, ajans û qenalê TV tehdan dir ameyê rî bi rî. 

 

Tarîxê nuştekî yê çapemenîya Kurdî xo resneno seserra 19î. Çapemenîya Kurdî ke bi da-des rojname û kovarî avervistişê Zîwanê Kurdî kerd hedefê xo, dimayê serrê 90yî polîtîkayê qetilkerdişî û vindîkerdişî yê hemverê Kurdan de vet werte û nasnameyê çapemenîya azade vet werte. Qetilkerdişê Mûsa Anterî û pey ra bi seyan rojnamegerî mîras dewr girewtî û adetê çapemenîya azade domnenê. Serrê 90yî de xeylêk rojnamegerî ameyî qetilkerdiş û vindîkerdiş. Rojê vîyarteyî de, 16ê Hezîrane de bi hukmê AKP-MHPyî 16 rojnamegerê Kurdî tepiştî. 

 

Hemverê rojnamegeran de operasyon 

 

Çarçewaya cipersayîşo ke hetê Serdozgerîya Komare ya Amedî ra amebi destpêkerdiş de, polîsan 8ê Hezîrane de 20 ci ra rojnamegerî 22 merdimî destbend kerdî û 8 rojî nezaret de mendî. 15ê Hezîrane de vetî dadgehe û 16 rojnamegerî bi îdîayê 'Endamîya rêxistine û propagandayê rêxistine' kerdê, ameyî tepiştiş. Nê rojnamegerî; Serdar Altan, Mehmet Alî Ertaş, Safîye Alagaş, Azîz Orûç, Omer Çelîk, Sûat Dogûhan, Ramazan Gecîken, Neşe Toprak, Zeynel Abîdîn Bûlût, Mazlûm Dogan Guler, Mehmet Şahîn, Elîf Ungur, Îbrahîm Koyûncû, Remzîye Temel, Abdûrrahman Oncu û Lezgîn Akdenîz bi îdîayê 'Endamîya rêxistine' ameyî tepiştiş. 

 

Rojnamegeran ra reaksîyonî berz bîyî 

 

Duştê tepiştişê rojnamegeran de reaksîyono ewil meslegdaşanê înan ra ame û bi şîarê 'Çapemenîya azade nêbena bêveng biba' reaksîyon ramojnayî û sewbîna rêxistinê cinîyan, avûkatan û sîyasetmedaran zî reaksîyon ramojnayî. 

 

Tepiştişê rojnamegerê Kurdî, tehda û şîdetê tarîxê Osmanî ra heta Komara Tirkîya û heta serrê 90yî yê hemverê çapemenîya azade ya Kurdî de ard vîrê merdiman. Ma zî vizêrî ra heta ewro derheqê çapemenîya azade de dosyayêke hadre kerd. Qismê ewilî yê dosyaya ma de, ma rojnameyê di tarîxê çapemenîya Kurdî de vejîyayê werte, vejenê vernî. 

 

Wextê Osmanî de 10 rojnameyî ameyê çapkerdiş 

 

Vizêrî ra heta ewro xeylêk rojname, kovar, televîzyon û ajansan hetkarî dayî çapemenîya Kurdî, la Rojnameyê Kurdistanî ra heta serrê 90yî, di wextê Osmanî de tena 10 rojnameyî ameyê çapkerdiş. 

 

10 rojnameyê Kurdî yê wextê Osmanî de weşan kerdê winayê: 

 

Kurdistan (1898), Kurd Teavûn û Terakkî (1908), Şark û Kurdistan (1908), Kurdistan (1908), Peyman (1909), Amîdî Sevda (1909), Yekbûn (1913), Jîn (1919), Gazî (1019), Bangî Kurdistan (1919). 

 

Weşanê ewilî yê Kurdî: Rojnameyê Kurdistan 

 

Rojnameyê Kurdistanî hetê Mîkdat Mîdhat Bedirxanî ra 22yê Nîsana 1898î de Kahîre de ameyo weşanayîş. Bi amancê hişmendbîyayîşê Şarê Kurd û wendiş û nuştişî 5 hûmarê ewilî yê rojnameyî Kahîre de ameyê vejîyayîş. Mîkdat Mîdhat Bedirxan dinyaya xo bedilneno û serê nê de verpersîyarîya weşanî birayê ey Abdurrahman Bedirxan gêno serê xo. Rojname dest bi weşanî keno la hewteyêkê pey ra padîşahê Osmanî Sultan Abdulhamîdo diyin bi fermanî qedexe keno. Duştê tehdayê serê rojnameyî de Abdurrahman zî rojname şaristanê cîyayê Ewropa de çap keno. Hûmarê 6 û 9î Cenevre ya Swîsreyî de, hûmarê 20-23yî Londonê Îngîlîstanî de, hûmarê 24 û 29î şaristanê Folkestonîyê Îngîlîstanî de û hûmarê 30-31î Cenevre de yenê çapkerdiş. 

 

Hetkarîya seba tarîxî: Roja Rojnamegerê Kurdî 

 

Rojnameyê Kurdistanî yê seba tarîxê çapemenîya Kurdî mîlad o, roja destpêkerdişê weşanî, yanê 22yê Nîsane sey Roja Rojnamegerê Kurdî yeno pîrozkerdiş. Rojname 15 rojan ra reyî vejîyayêne û 4 rîpelan ra ameyêne ca. 4 serrî  weşan kerdo û 1902yî de ameyo padayîş. Di 4 serran de bi pêroyî 31 hûmarî ameyê vejînayîş. 

 

Kurd Teâvun û Rojnameyê Terakkî

 

19ê Êlûla 1908î de Cemîyetê Kurdî Teavûn û Terakkî ame awankerdiş û rojnameyê Kurd Teavûnî û Terakkî di 9ê Teşrîna Peyîna 1908î de dest bi weşanî kerd. Mudur û nuştoxê rojnameyî Tevfîk, nuştoxo sereke zî Ahmed Cemîl bi. Rojname, hewteyê ra reyêk bi Kurdkî û Tirkî weşan kerd. Sewbîna lehçeyê Kurdî: Kurmanckî û Sorankî zî amî xebitnayîş. Edebîyatê Kurdkî bi giranî ame destgirewtiş. Rojnameyo ke bi qanûnî weşan kerdêne, xo resna xeylêk wendoxan. Di hûmara ewilî yê rojnameyî de nuşteyê Bedîuzzeman Saîdê Nursî-el Kurdî yê bi nameyê ‘Şîretê Bedîuzzeman Saîdê Nursî’ ca girewt. Rojname, 9 mengî weşan kerd û dimayê serebûtê 31ê Adare ame padayîş. 

 

Rojnameyê Şark û Kurdistan 

 

Rojnameyê Şark û Kurdistan, di 20ê Teşrîna Peyîne ya serra 1908î de dimayê îlankerdişê  meşrûtîyetê diyinî de Stenbol de dest bi weşan kerd. Tena hîrê hûmarê rojnameyî estê û her hûmare 4 rîpelan ra yena ca. Derheqê rojnameyî de zêde zanayîş çin o. Rojname, hewteyî de 2 reyan ameyo weşanayîş û ziwanê ci Osmanî bîyo, zafêrî serê Kurdê Hersekî û Kurdistanî de vindertê. Saîdê Kurdî û Îsmaîlê Hersekî her tim nuştê. Wayîrê rojnameyî Ehmed Şerîfo Hersekij, Bedrîyo Malatyayij û Îsmaîlo Hersekij o. Mudurê karê nustişî zî Bedrîyo Malatyayîj o. 

 

Yewîn rojnameyo rojane: Serbestî 

 

Rojnameyê Serbestî di 13ê Kanûna 1908î de  Stenbol de dest bi weşan keno. Wayîrê îmtîyazî Mevlanzade Rifat o û mudurê karê nuştişî zî Hasan Fehmî yo. Hasan Fehmî ke îdareyê Îttîhat Terakkîyî bi şîdet rexne kerdêne, 6ê Nîsana 1930î de ame  qetilkerdiş.  

 

Bangî Kurdistan

 

Rojnameyê Bangî Kurdistan ke derheqê ci de zêde malûmat çin o, goreyê hinî çimeyan di 1919î de  goreyê hinî çimeyan zî di 2yê Tebaxa 1922yî de  Silêmanîyî de weşan kerdo. Nîno zanayene ke çend hûmarê rojnameyî vejîyayê û di serrê peyînî yê Osmanî de ameyo çapkerdiş. 

 

Xeynî nê rojnameyan ra seke Peyman (1909), Amîdî Sevda (1909), Yekbûn (1913), Jîn (1919), Gazî (1919) zî di wextê Osmanî de rojnameyê ke muhtevayê înan Kurdkî bîyê. 

 

Dîyarî Kurdistan 

 

Çapemenîya Kurdî, ê ke di demê Osmanî de pêwa tehdayan îmza eştê averşîyayîşê muhîmî, di 29ê Teşrîna Verîna 1923yî de bi îlankerdişê komare dir reyna tehdayan dir ameyî rî bi rî. Kesê namdarî yê tarîxê çapemenîya Kurdî de, di weşanayîşê Kurdî dir serekîya xo domnayê.

 

Yew rojnameyî ra demê Komare de vejîyayo Dîyarî Kurdistan o. Derheqê rojnameyî de zêde malûmat çin o û dimayê îlankerdişê komare ra serra 1925î de Bexdayê Iraqî de dest bi weşanî keno. Dimayê serrêke rojname weşanê xo peynî kerd. 

 

Yewin rojnameyê Kurdî yê bi tîpê latînî: Riya Teze 

 

Yewin rojnameyê Kurdî yê bi tîpê latînî weşan kerdo Rîya Teze yo. Adara serra 1930î de Komara Sosyalîstê Sovyetî yê Ermenîstanî de seba Kurdê Ermenîstanî de yê, dest bi weşanî kerdo. Rojname sey weşanê Partîya Komunîstî yê Ermenîstanî ameyo çapkerdiş û hetê Ereb Şemo ra û Îshak Marogulav ra ameyo çapkerdiş. Ziwanê ci zî tena Kurdkî bî. Di rojnameyî de tîpê latînî, yanê tîpê Şemo-Marogulav ameyo xebetnayîş. Hûmara yewine 4 rîpel bîyo û ewilî de 2 hewteyan ra reyêke ameyo vejîyayîş. Dimayê serrêke bi amancê resnayîşê mamosteyê Edebî û Zîwanê Kurdkî yê  Erîwanî ke di 1931î de Akademîya Perwerdeyê Trans Kafkasyayî de ameyo akerdiş. Heta serra 1937î, bi tîpê latînî rojname ameyo çapkerdiş û di 1937î de bi qerarê ke Stalînî girewtbî, weşan ame vindarnayîş. Dimayê mergê Stalînî, di serra 1955î de rojname reyna dest bi weşanî kerd. La tîpê latînî yê Kurdkî hetê SSCyî ra ameyo betalkerdiş û bi tîpê Kîrîlî ameyo weşanayîş.  

 

Trajê rojnameyî mîyanê wextî de resa 5 hezarî û Kurdê ke Ewropa de yê eleqeyêkê pîl ramojnayî ci. Di serra 2000î de rojname newe ra bi tîpê latînî nuşt û di 2003yî de peynîyê weşanê xo ard. Heta 2003yî 4 hezarî û 800 hûmarî veto. 

 

Rojnameyê Kurdîyo tewr emr qij 

 

2 serrî pey ra di serra 2005î de rojname bi hetkarîya Kurdan û bexşan reyna dest bi rayîrê xo kerd. Rîya Teze di xeylêk babetan de nuştiş weşan kerd. Rojname hema weşanê xo keno. Verpersîyarîya rojnameyî Tîlalê Kerem, Girganê Cango û Mirazê Cemal keno.

 

Rojnameyê Dîcle Firatî

 

Rojnameyê Dîcle Firatî di serra 1962yî de hetê roşinvîrê Kurdî Edîp Karahan ra dest bi weşanê xo kerdo û rojname bi mengan vejîya yo, 8 hûmarî veto. 

 

Yew weşanêk: Roja Newe 

 

Roja Newe hetê Dogan Kiliç Şihhesananli ra di serra 1963yî de Stenbol de ameyo weşanayîş. Bi ziwanê Kurdkî yê lehçeyê Kirmanckî (Zazakî) û Kurmanckî nuştîşî weşenayê. Goreyê texmînan bi destbendkerdişê Doganî dir weşanayîşê rojnameyî ameyo vindarnayîş. Weşanayîşê demê modern yê nuşteyîyê Kirmanckî bi Roja Newe dir dest pêkeno.

 

Meşte: Tarîxê rojnamegerîya Kurdî de kovarî.