Oznur Deger 

 

ANQARA - Rojnamegerîya Kurdî de serranê 90yî dir nasnameyê çapemenîya azade aver berd. Di serrê 90yî de rojnameyê ke ameyê vejênayîşî dir cigêrayîşê heqîqetî de dewrêko newe ame akerdiş û di nê rayîrî de bi seyan bedelî ameyî dayîş. 

 

Tarîxê nuştekî yê çapemenîya Kurdî xo resneno seserra 19ine. Çapemenîya Kurdî ke bi da-des rojname û kovarî xo avêr visto, Zîwanê Kurdkî kerd hedefê xo, dimayê serrê 90yî polîtîkayê qetilkerdişî û vindîkerdişî yê hemverê Kurdan de vet werte û nasnameyê çapemenîya azade vejîya. Bi qetilkerdişê Mûsa Anterî û pey ra bi seyan rojnamegerî mîras dewr girewtî û adetê çapemenîya azade domnenê. Serrê 90yî de xeylêk rojnamegerî ameyî qetilkerdiş û vindîkerdiş. Rojê vîyarteyî de zî, 16ê Hezîrane de bi hukmê AKP-MHPyî 16 rojnamegerê Kurdî ameyî tepiştiş. 

 

Tepiştişê rojnamegeranê Kurdan tehda û şîdetê tarîxê Osmanî ra heta Komare û heta serrê 90yî yê hemverê çapemenîya azade ya Kurdî de ardî vîrê merdiman. Ma zî vizêrî ra heta ewro derheqê çapemenîya azade de dosyayêke hadre kerd. Di qismê hîrêyînê dosyaya ma de, ma do serranê 90yî ra heta ewro vejê werte. 

 

Serranê 90yî ra heta ewro 

 

Çapemenîya Kurdî di serrê 90yî de demo neweyî rê gamêke eşte. Dimayê serrê 90yî pey ra kedkarê çapemenîya Kurdî ke xo sey taqîbkerdoxê Apê Mûsa (Musa Anter) şinasnayêne. Di tarîxê Osmanî û Komare de hetê roşinvîrê Kurdan ra xeylêk rojnameyî, kovarî û weşanî ameyê vejênayîş û qedexekerdiş. Nê hêrîşî di serrê 90yî de bi destê kontrgerîla ameyî kerdiş û di roja ma ya ewro de zî AKP û MHP nê rolî gênê serê xo. 

 

Di çapemenîya azade de boyêka newe: Rastîya şarî 

 

Adetê çapemenîya azade bi rojnameyê Rastîya Şarî yê hewtane dest pê kerd. Di 22yê Nîsana 1990yî de binê dîrektorîyê yew serekê çapemenîya azade ra nuştox û rojnameger Huseyîn Aykol de Rojnameyê Rastîya Şarî ame vejênayîş û no yewin gama tarîxî ya çapemenîya azade yeno vînayîş. Rastîya Şarî di hûmara 9î de amî padayîş. Dimayê nê zî Rastîya Şarî ya Neweyî dest bi weşanî kerd, dimayê humara 3yîn amî padayîş. 

 

Awanîya rojnameyî amî bombavarankerdiş 

 

Di 20ê Teşrîna Verêna 1990yî de rojnameyê Yenî Ulke ame weşanayîş û buroyê Amedî di hewteyo yewin de hetê 'Rêxistinê Cîhadî yê Îslamî' ra amî bombavarankerdiş. Rojname zî di 1992yî de ame padayîş. 

 

Di çapemenîya azade de tarîxêkê: Ozgur Gundem 

 

Rojnameyê Ozgur Gundemî di 30ê Gulana 1992yî de dest bi weşanî kerd. Ozgur Gundem ke yewin rojnameyê rojane yê tarîxê çapemenîya Kurdî bi, o ke tewr demderg ame weşanayîş bi. 14ê Nîsana 1994î de bi qerarê dadgehe ame padayîş. Ozgur Gundem di weşanê xo yê 683 rojan de hîrê reyî 30 rojî, 15 reyî 15 rojî, 2 reyî zî 10 rojî, tewr peynî zî 335 rojî dima ame padayîş. Di prosesê 2 serrê weşanî de serrêke bi padayîş derbas kerd û xebatkarê ci zî bi pêroyî rastê bi 147 serrî cezayê zîndanî û 21 mîlyarî pere ceza ameyî. 

 

Şehîdê çapemenîya azade 

 

Muxabîrê Ozgur Gundemî Hafiz Akdemîr di 8ê Hezîrana 1992yî de Amed de wexto şîyêne rojname, ame qetilkerdiş. Mengêke pey ra yanî di 31ê Temûze de muxabîrê Êlihî Yahya Orhan wexto şîyêne keyeyê xo kuçe de ame qetilkerdiş. Dimayê nê di 5ê Tebaxe de muxabîrê Amedî Bûrhan Karadenîz hetê Hîzbûllahî ra ame birîndarkerdiş û di 19 serreyê xo de felç bi. 

 

Apê Mûsa… 

 

Di 20ê Êlûla 1992yî de Amed de serekê çapemenîya Azade Apê Mûsa hetê JÎTEMî ra ame qetilkerdiş. 4 rojî pey ra Riha de muxabîr Huseyîn Denîz ame qetilkerdiş. Pêwa nê xeylêk şehîdê çapemenîya azade estê. 

 

Gûrbetellî Ersoz dir boyêka newe 

 

Rojname ame padayîş û di 26ê Nîsana 1993yî de bi dîrektorîya Gûrbetellî Ersoz newe ra rojname dest bi weşanî  kerd. Gûrbetellî yewin mudura pêroyî ya cinîyan ê Tirkîya bî û di muxabîrîya cinîyan de sey sereke yena qebûlkerdiş. 

 

Roja Heqê Merdiman de hêrîş 

 

Di 10ê Kanûna 1993yî de di Roja Heqê Merdimanê Dinya de polîsan eşt serê Ozgur Gundemî û xebatkarî destbend kerdî. Ozgur Gundem o ke bi Gûrbetellî reyna dest bi weşan kerd û rojname 4 mengî pey ra di 14ê Nîsana 1994î de ame padayîş. 

 

No adir do şima zî biveşno... 

 

Rojnamegeran dimayê padayîşê Ozgur Gundemî di 28ê Nîsana 1994î de Stenbol de rojnameyê Ozgur Ulke vet. La tehda û tehdîdî zî dewam kerdî. Buroyê hîrêyîn ê rojnameyî di 4ê Kanûna 1994î de ame bombavarankerdiş. Di hêrîşî de xebatkarê rojnameyî Ersîn Yildiz ame qetilkerdiş û 21 xebatkarê ci birîndar bîyî. Ozgur Ulke roja bîn bi manşetê 'Do no adir şima zî biveşno' vejîya.  

 

Ê ke ameyî bombavarankerdiş tepiştî 

 

Pêwa bombavarankerdişî, rojname mabên nêda weşanî xo. Derheqê hûmara 247 û 220î de qerarê arêdayîşî ame girewtiş. Vera dewayê ke ameyî akerdiş 7 mudurê karê nuştuşî ameyî tepiştiş. Ozgur Ulke di 2yê Sibata 1995î de hema serra xo pirr nêkerdbî bi behaneyê dewamîyê 'Ozgur Gundemî' yo ame padayîş. 

 

Yenî Polîtîka 

 

2 mengî pey ra di 13ê Nîsana 1995î de Rojnameyê Yenî Polîtîka dest bi weşanî kerd. 4 mengî  dewam kerd û xeylêk rojnamegerê ci ameyî destbendkerdiş û tepiştiş. Bi behaneyê dewamîya Ozgur Ulke yo di 16ê Tebaxa 1995î  de ame padayîş. 

 

Yenîden Ozgur Gundem 

 

Adetê çapemenîya azade rayîrê xo ra şaş nêbi. Ozgur Gundem ke di çapemenîya azade de bi sey sembol û tîrajê ci 50 hezar derbas kerd, 17 serrî pey ra di 4ê Nîsana 2011î de dest bi weşanî kerd.  Rojname 5 serrî rojane vejîya û îmza eşt xeberê muhîmî. Ozgur Gudem dimayê hewldayîşê derbeyê 15ê Temûze bi îlankerdişê OHALî dir bi KHKyî ke ame vetiş, reyna hedef ame girewtiş. Xeylêk xebatkarê ci bi dewayê ke ameyî akerdiş dir ameyî muhakemekerdiş û di 29ê Teşrîna Verêna 2016î de ame padayîş. 

 

'Adet çinîbo ameyox zî çinî yo' 

 

Hewteyêkê pey ra di 23yê Tebaxa 2016î  de Ozgurlukçu Demokrasî dest bi weşanî kerd. di hûmara verî yê Ozgulukçu Demokrasî de, no not ame dayîş: "Ma ewro vejênê rayîrêk newe." Di 28ê Adara 2018î de merkezê ci yê Stenbol de, sereştiş ame kerdiş. Xeylêk xebatkarî ameyî destbendkerdiş û eynî demî de eştî serê Matbaaya Gunî ke rojname ci de ameyîne çapkerdiş. Matbaa zî ame padayîş. Di Nîsana 2018î de qeyûm tayînê Ozgurlukçu Demokrasî ame kerdiş û di 8ê Temûze ya 2018î de bi KHKyî ame padayîş. 

 

Yenî Yaşam 

 

Tarîxê 25ê Gulana 2018î de di adetê çapemenîya azade de boyêka newe Rojnameyê Yenî Yaşamî weşan kerd. 4 serrî yo rojane weşan keno. 

 

Rojnameyo rojane yê bi Kurdkî: Azadîya Welat 

 

Azadîya Welat verî hewtane dest bi weşanî kerd û bi nameyê Welat verî Stenbol de di 26ê Sibata 1994î de ame vetiş. Dima ra name sey Azadîya Welat ame bedilnayîş. Azadîya Welat yewin rojnameyê bi Kurdkî yê rojane yo û Tirkîya de weşan kerdo. Azadîya Welat 26ê Sibata 1994î ra heta 2006î de hewtane û 15ê Tebaxa 2006î pey ra zî rojane dest bi weşanî kerd. Rojnameyo ke wendiş û nuştuşê bi Kurdkî teşwîq kerdine, trajê ci 20 hezarî derbas kerd. Xeylêk xebatkarê ci ameyî qetilkerdiş, destbendkerdiş û tepiştişî. Rojname di 29ê Teşrîna Verêna 2016î de bi KHKyî ame padayîş. Vilakerdoxê rojnameyî yê Adanayî Kadîr Bagdû di 2014î de bi 5 guleyan ame qetilkerdiş. Mudurê Karê Nuştuşî yê rojnameyî Rohat Aktaş zî Cizîrî de di bodrûman de ame qetilkerdiş. 

 

Rojnameyê Kurdî: Xwebûn

 

Di 22yê Kanûna 2019î  de Amed de rojnameyê Xwebûn bi Kurdkî dest bi weşan kerd. Xwebûn hema weşanê xo domneno û hewtane vejêno vernîya wendoxan. Rojname 12 rîpelan ra yeno ca, wendiş û nuştuşê bi Kurdkî teşwîq keno. 

 

Meşte: Çapemenîya Kurdî de televîzyon