Kapitalist Uygarlık

 

HABER MERKEZİ - PKK Lideri Abdullah Öcalan, “Kapitalist Uygarlık- Maskesiz Tanrılar ve Çıplak Krallar Çağı” kitabında, kapitalizmi çözümlerken buna karşı kendi şahsında özgürlük aklının nasıl geliştiğini ortaya koyuyor. 

 

PKK Lideri Abdullah Öcalan’a yönelik ağırlaştırılmış tecrit çeyrek asırdan bu yana sürüyor. Kürt halkı ve dostlarının Abdullah Öcalan’ın fiziki özgürlüğü için mücadelesi sürerken, Abdullah Öcalan da tutulduğu İmralı Adası’nda direnişine devam ediyor. Burada on binlerce sayfalık savunma, değerlendirme yaptı. Abdullah Öcalan’ın uygarlığı çözümlediği kitaplarından biri de Demokratik Uygarlık Manifestosu’nun ikinci kitabı olan “Kapitalist Uygarlık- Maskesiz Tanrılar ve Çıplak Krallar Çağı” başlığı ile 2010 yılında kaleme alınan kitabı. 

 

5 bölümde kapitalist modernite ele alınıyor

 

5 bölümden oluşan kitabın bölümleri şu konuları detaylı olarak irdeliyor: Birinci bölümde; “Kapitalizmin Doğuş Etkenleri-Ev Hırsızı”, ikinci bölümde; “Kapitalizm Ekonomi Değil İktidardır”, üçüncü bölümde; “Modern Leviathan: Ulus Devlet”, dördüncü bölümde; “Kapitalist Modernitenin  Zamanı”, beşinci bölümde;  “Sonuç: devletli Uygarlık Demokratik Uygarlıkla Uzlaşabilir mi?” konuları irdeleniyor. 

 

Abdullah Öcalan, kitaba ilişkin ele aldığı giriş bölümünde konuya ilişkin değerlendirmelerinin ana çerçevesini ortaya koyuyor. 

 

Kapitalizmin doğası çözümlenmeden…

 

Küresel imparatorluk aşamasındaki kapitalizmin doğası çözümlenmeden, özgür yaşama ilişkin program ve form oluşturmanın her tür saptırmaya açık olacağını belirten Abdullah Öcalan, “Söylenecek her söz, yapılacak her eylem, diğer bir deyişle teori ve pratik rakibin sahasında kendisine rol biçemez. En azından dört yüz yıldır hegemonik bir hal alan kapitalist modernitenin gelenekselleşen, en fanatik dinden daha çok kültleşen kavram ve uygulamalarına karşı en yetkin evliya ve peygamber duruşları ve Budistik yaklaşımlar geliştirilmeden, sistemin değirmenine aptalca su taşımaktan kurtulamaz. Pek çok anti-kapitalist eğilim ortaya çıktı. Ancak bunların ezici çoğunluğunun kapitalizmin değirmenine aptalca su taşımaktan kurtulamadığı kanıtlanmış durumdadır.

 

Toplumsal kanser

 

Küreselleşmenin zirvesindeki kapitalizmi hiç de güçlü görmüyorum. Belki de en zayıf aşamasındadır. Aslında her zaman naif ve kırılmaya yatkındır. Gerçekleşemeyen de toplumun ona karşı doğru ve yetkin savunulmasıdır. Sadece bir benzetme olarak değil, gerçeğinde de toplumsal kanser hastalığı olarak tanımlayabileceğimiz kapitalist hegemonyacılık diğer kaderler gibi kader olarak yorumlanamaz. Kapitalizm en zayıf hegemonik sistem olarak değerlendirilmek durumundadır. Gerekli olan, tek bir kişilikte olsa bile, toplumsallığın doğru ve yetkince yaşanmasıdır. Tarihte hep yapılagelen, ‘güçlü adam’ veya ‘hegemon’a karşı mücadelede kendileriyle aynı silahları kullanmaktır.

 

Değişim az tekrar fazla

 

Hem anlayış hem de eylem olarak yöntemde aynılık benzerini doğuracaktır. Olan da budur. Roma’ya karşı mücadelede birçok Roma doğmuştur. Daha da eskisi, orijinali olan Uruk sitesi halen kendini ‘Yeni Irak’ olarak doğurmaya devam etmektedir. Değişim çok az, tekrar çok fazladır” değerlendirmesi yapıyor.

 

Hegemonyayı abartmamak

 

Toplumların hiçbir zaman iktidarı, sömürüyü ve baskıyı isteyerek benimsemediklerini vurgulayan Abdullah Öcalan, hegemonyayı abartamamanın önemli olduğunu belirtiyor. Abdullah Öcalan, devamla şunları dile getiriyor: “Hegemonyayı abartmamak da önemlidir. Toplumlar hiçbir zaman iktidarı, sömürüyü ve baskıyı isteyerek benimsemedikleri gibi, iktidar olmaksızın yaşanmaz aşamasında da olmamışlardır. Şöylesi anlayışlardan da kurtulmak gerekir: ‘Yepyeni toplum’, ‘art arda gelen benzemez toplum biçimleri’ en içi boş kavramlardır. İnsan türünün varoluş tarzı olarak toplumlar gelişirler, ama benzer olarak.

 

Anlamla yüklü aşk…

 

Aşk eğer gözü körse, en aşağılık durumlara düşürebilir ve cehaletin en yoğunlaşmış haline götürebilir. İster iktidar ister cinsellik aşkında olsun bu böyledir. Anlamla yüklü olduğunda ise aşk bir ‘Nirvana’ değerindedir. Fenafillâhtır, gerçeğin içinde erimektir; genel haktır, adil ve özgür toplumun kendini hükümran kılması, yani tam demokrasi olma halidir. Köy toplumuna teslim olmamakla doğru hareket ettiğimden eminim. Yanlış olan, kapitalistik moderniteyi ışık sanmaktı. Geç çözümlendiğinde, köy toplumu da olsa, henüz demokratikleşmemiş de olsa, hele hele ulus-devlet ve endüstri gibi temel kategorik aşamaların çok uzağında da kalsa, köy toplumundan radikal kopuşum büyük bir hataydı. Üzüntülerimin köklü bir nedeni de budur. Adını pek anmadığım babam bendeki yaşam enerjisini doğru fark etmenin yanı sıra, çok acı bir gerçeği yüzüme söylerken de en az anam kadar arifane davranıyordu. Bilgece söylediği ‘Öldüğümde bir damla gözyaşı bile dökmezsin’ sözü hâlâ hatırımdadır. Eski dünyanın inanmışlarındandı. Emek dünyasındandı ve özü itibariyle demokrattı. Kapitalist tanrısallığın bende nasıl bu denli lanetli ve aldatıcı çekiciliğe yol açtığını hâlâ araştırıp duruyorum.

 

Gönüllü kölelikteki yarış…

 

Karl Marks kapitalizmi daha çok pozitivist bir yaklaşımla çözümlemek istedi. Bu çözümleme de yarım kaldı. İktidar ve devlet konularına el bile atmadı. Bu yaklaşımda hiçbir zaman derinlik bulamadım. Sömürü olgusunu kavrıyorum. Ama o bana hep bir sonuç gibi geldi. İşe sonuçtan başlamak, pek çok eksiklik taşıyan bir yaklaşımdır ve politik olarak da tam bir savunmasızlık halidir. Aslında yanı başında 1848 devrimleri gibi bir devrim süreci yaşanıyordu. Burjuvazinin iktidara yürüyüşü kadar, senyörlerin dökülüşünü ve dönüşümünü çok iyi gözlemliyordu. Ekonomi-politik, felsefe ve sosyalizmle yoğunca ilgiliydi. Fakat toplumların ezici yoksul emekçi çoğunluklarını bir ahtapot gibi sarmalayan ve yeniden organize olan iktidar olgusunu kavramayı bir yana bırakalım, kendi sistematiğinin sonuçta ona alet olmasını bile engelleyemedi. Önerdiği teorik-pratik modelin kapitalist hegemonyacılığı beslediğinin farkında olmadı. Marksizm’den kaynaklanan reel sosyalizmin en son örneği olan Çin pratiğinin ABD hegemon kapitalizminin en güçlü dayanağı konumuna düşmesi bu farkında olamamayla yakından bağlantılıdır. Kapitalist hegemonyacılığın bu denli güçlü olmasının en temel nedeni yol açtığı gönüllü kölelikteki yarıştır. Bugün ücreti yüksekse ücretli çalışmaya karşı olabilecek tek bir işçi var mıdır? Durum gerçekten hazindir.

 

Dolgun bir ücret alan işçinin ‘mücadelesi’

 

Kapitalizmle mücadele üzerine yoğunlaştığımda, aklıma hep ‘karı-koca’ ilişkisi gelir. Kocanın ortama göre karısına normal bir yaşam sunması durumunda bu kadını kocasına karşı mücadeleye çekmek ne kadar zorsa, dolgun bir ücret vermesi halinde işçiyi de efendisi kapitaliste karşı mücadeleye çekmek o kadar zordur. Özgürleşmeyi bir yana bırakın, basit bir ücret sınırında bile kapitalist efendi karşısında takla atan işçi, toplumsal çokluklara karşı artık efendisinin sistematiğinin bir uşağıdır. Hele işsizler ordusu çığ gibi büyürken, konumu güvencede olan bir işçi aynen devlet memuru kadar, belki de ondan daha fazla kendini güvencede sayar. Kaldı ki, devlet bürokratı ne kadar proleterleşiyorsa, proleter saflarda da o denli bürokratlaşma vardır. Bir nevi burjuva soyluluğuyla feodal soyluluğun tepedeki karışımı, tabanda işçi-memur arasında gerçekleşmektedir.

 

Çürümenin nedeni

 

Köy toplumundan beni mıknatıs gibi kendine çeken kent toplumu, çözümlenmiş haliyle benim için toplumsal sorunun esas mekânıdır. Toplumun içteki çürüyüşü kadar çevreden kopuşunun da baş suçlusu kent ve yol açtığı toplumsallıktır; daha doğrusu sınıflı-devletli uygarlık kentinin toplumudur. En ilkel klan toplumu bile yaşam karşısında kentin uygar toplumu kadar cahil değildir. Tersine, uygarlaşmış kent toplumu kapitalist aşamada tam bir çevre katliamcısına dönüşmüşse, bu durum  herhalde bünyesindeki sistematik cahilleşmeden kaynaklanmaktadır. Duygusal zekâdan kopmuş akıl ve anlamını çoktan yitirmiş cinsellik, kapitalizmin kanserojen gerçekliğinin temel göstergeleridir. İktidar için nükleer dehşete bel bağlamaktan tutalım, ucuz işçilik için dünyaya sığmayacak nüfus çoğaltımı sistemin özüyle, özellikle onun iktidar biçimlenişiyle ilgilidir. Dünya savaşları, sömürge savaşları ve tüm topluma karşı her düzeyde yürütülen ve toplumu kılcal damarlarına kadar etkileyen iktidar savaşımları sistemin iflasından başka anlama gelmez.

 

Kapitalizmin ideolojik hegemonyası

 

Liberalizm ve bireysellik sıkça kapitalizmin ana ideolojik ekseni olarak ileri sürülür. Ama iddia edebilirim ki, hiçbir sistem kapitalizmin ideolojik hegemonyası kadar bireyi kendine tutsak etme gücünde olmamıştır. ‘Halen konuştuğun dil içerik olarak sistemin meşruiyetinden pek uzak değildir, sen de sistemin ürünüsün’ denilebilir. Fakat içinde bulunduğum mekân sistem karşıtlığına layık bir konumdadır. Derinden farkındayım ki, şahsımda iyi bir anti-kapitalist yargılanıyor ve yargılıyor. Doğaldır ki, bu yargılanma hukuku katbekat aşmaktadır. Sayısız halk kültürü dört yüz yıldan bu yana kapitalist hegemonyacılığın değirmeninde öğütülerek yok edildi. Doğup büyüdüğüm mekân âdeta bir eski kültürler mezarlığıdır. Kazsan her tarafından bir kültür fışkıracaktır. Mensubu sayılmam gereken, henüz kendini tam kavramsallaştıramamış olan Kürtler tüm bu kültürlerin mezar sessizliğindeki tanıkları gibidir. Tarihin neredeyse tüm ilklerini yaratan kültürlerin mezarlarının bile silinmeyle yüz yüze kalması büyük acı verir. Günümüzde Irak’ta yaşanan vahşet bir anlamda kültürlerin intikamıdır.” 

 

Orta Doğu kültürünü savunmak

 

“Ortadoğu kültürünü kapitalizme karşı savunmak gerekir” diyen Abdullah Öcalan, “Şüphesiz oryantalizmi aşmadan başarılacak bir görev değildir bu. Yeniden İslâmcılık ise, tepeden tırnağa kadar oryantalizmin en kof bir türevidir. Oryantalizmi ve sağ ve sol yorumlarıyla birlikte İslâmizmi aştıktan sonra geriye ne kalır sorusu akla gelecektir. Asıl savunmam bu noktadan sonra geliştirilmek durumundadır. Aksi halde ben de çoktan bir kusmuktan ibaret bir sistem sözcüsü olmaktan elbette kurtulamayacağım. O bir savunma değil, papağanca tekrarlama olur. Kapitalizmin zafer mekânı Kuzeybatı Avrupa sahilleri ve İngiltere Adasıydı. Kapitalizm zafer yürüyüşünü dört yüz yıldır dünya-sistem seviyesinde sürdürmektedir. Tökezlediği yer Orta Doğu kadim kültür merkezleridir. Aslında kapitalizmin kendisi bu kültürün en son inkârcı, hayırsız evladı konumundadır. Aralarındaki çatışma sanıldığından çok daha derindir. Şu an gerçekleşmekte olan acemiler savaşıdır. (…) Çelişki sadece egemen klikler arasında dile gelmemektedir. Toplumun iktidar karşıtlığı da kapsamlı biçimde devreye girmiş durumdadır” vurgusu yapıyor. 

 

‘Şahsımda dile gelen iktidar karşıtlığının komple biçimleridir'

 

Abdullah Öcalan, devamla şu noktaların altını çiziyor: “Şahsımda dile gelen veya dile getirmeye çalıştığım, iktidar karşıtlığının komple biçimleridir. Kapitalizmin kâr sızdırması bu biçimlerden sadece birisidir. Ona karşı olmak sosyalist olmaya yetmez. Kaldı ki, bu kendi başına bir başarı vaadi de olamaz. Tüm direniş ve özgür yaşam formlarını iç içe sözlü ve eylemli olarak âdeta bir orkestra stilinde icra etmedikçe, ya ‘Agade’ye Lanet’ okumaktan ya da ‘Nippur’a Ağıt’ yakmaktan öteye gidemeyiz.

 

Bu trajedi olmasaydı özgür yaşamı tanımayacaktık

 

Yaşadıklarımı dostlarım ve yoldaşlarım ağır trajedi olarak da değerlendirmektedirler. Ama emin olunmalıdır ki, bu trajedi olmasaydı biz özgür yaşamı tanımayacaktık. Her şey beş para etmez bir durumdayken, nasıl birbirimizin yüzüne bakabilirdik ki! Babasının ölümüne bile gözyaşı dökemeyen bir evlat durumundayken, yaşamın hangi onurundan bahsedebilirdim? Yanlış anlaşılmasın; babamın öldüğü o yılda, ben ilk Kürdistan seferini özgür kimlik idealiyle Ağrı Dağı eteklerinde başlatmıştım. Serhatlı Kürtler bu yürüyüşün tek bir adımını bile hâlâ kutsallıkla anmaktadır. Fakat gerçekliğimiz yerinde yine ağır durmaktadır. Tam otuz beş yıldır devam eden, özgürlük yürüyüşünden de öteye âdeta maratonu diyebileceğim bu çıkış bu satırlarla kendini anlamlandırmaktadır. Her nefesi, her mekânı, her kişisi bir destan değerinde olan bu maraton nasıl sonuçlanacak?

 

Çoğunlukla askeri zaferler özgürlük değil kölelik getirir

 

İskender’inkine özgü ordulara sahip olsaydım ve zafer üstüne zafer kazansaydım bile, bu kesinlikle özgürlüğün zaferi olmayacaktı. Kaldı ki, çoğunlukla askeri zaferler özgürlük değil kölelik getirir. Ancak kendini, dostlarını ve yoldaşlarını savunduğunda bu zaferlerin bir değeri olabilir. Kendimi iktidar zaferine karşı savunmayı en az iktidara karşı savunmak kadar gerekli görüyorum. Ordularım olsaydı, onların zaferlerine karşı kendimi savunmayı en büyük cihat sayardım.

 

Sistemin sonuna geldiğine dair birçok işaret…

 

Gerçekliğimizde yaşam yerlerde sürünüyor. Mevcut haliyle anlamını tümden yitirmiştir. Müthiş bir yalan ve kendini kandırma, her yere sızmış bir çirkinlik ve baykuşlar kadar bile ötemeyen diller ortamındayız. Tek kişilik odamda tam dokuz yıldır dayanabiliyorsam, bu biraz da dışarının İmralı zindanından daha beter olmasıyla bağlantılıdır. Genelde ana nehir olarak uygarlık sürecine karşı geliştirdiğim savunmam, kapitalist hegemonyacılığı çözümlemede daha derinlikli olacaktır. Sistemin sonuna gelindiğine dair birçok işaret olduğu kadar, gerçek bilge kişiler de aynı kanıda birleşmektedir. Sorun kaostan hangi sağlıklı, özgür, demokratik ve eşitlikçi çıkışların toplumsallaştırılacağında yatıyor.

 

İnleyen insanlık var

 

Kapitalist sistem bile temelde kendini kendinden kurtarmaya çalışırken, toplumsallık inşalarına ne kadar dikkat etmemiz gerektiği anlaşılır bir husustur. Eğer iki yüz yıllık sosyalizmlerimiz bile kapital tarafından asimile edilmişlerse, bu durumda herhalde büyük insanlık ideallerine sahip olan ve anılarına bağlılık gerektiren bu savaşçıların başına benzer bir akıbet getirebilecek lanetliler tayfasından olamayız. Daha da ötesi, Sokrates’i, Buda’yı, Zerdüşt’ü susmuş ve son sözlerini söylemiş sayamayız. Onları yaşamsal kılmak bize dün kadar yeni gelmedikçe, özgürlük felsefesinden hiçbir şey anlamamış sayılırız. Bir de inleyen insanlık var, onun acılarına yanıt olmadan; tüketilen bir doğa var, bu tüketmeyi durdurmadan; ihanete uğramış aşk var, buna bir cevap geliştirmeden hangi yaşamdan bahsedebiliriz?

 

Esas bilim ‘kendini bilmek’

 

Savunmamın bilimselliğine ilişkin olarak da söyleyebileceğim ilk söz, hangi bilimsellik sorusu olacaktır. Eğer bilim esas olarak ‘kendini bilmek’se, sanıldığının aksine, en çok da sistemin resmi ideoloji olarak benimsediği pozitivizm bu gerçeklikten uzaklaştırıcı rol oynar. Pozitivizmin çokça eleştirdiği din ve metafizik, belki de ondan daha fazla bilime, tabii ki başta insani bilimlere yakındır. Kaldı ki, tabii bilimler denilen disiplinlere derinliğine bakıldığında, bunlar da son tahlilde insani bilimler kategorisinden sayılır. Belki de en sığ metafizik ve dinin kendisi pozitivizmdir. İnsanlık tarihin hiçbir aşamasında bu denli zincirlerinden vahşice boşalmamış, yine bu denli kıskıvrak bağlanmamış, doğa ve toplum üzerinde bu denli iktidar icrasına girişmemişti. Bunların gerçekleşmesi ancak pozitivist din ve metafizikle mümkün oldu.

 

Anlamı çözmek

 

Kendini bilme sağlanmadıkça, girişilecek her bilimsel çaba en tehlikeli dogmatik din ve felsefelerle sonuçlanmaktan kurtulamaz. ‘Kendini bilme’ ile insan merkezci düşünceyi kastetmiyorum. Kozmos ve kaos’un ancak iç gözlemle, derin deneyimleri dışlamayan sezgilerimizle kavranabileceğini ifade etmek istiyorum. Özne-nesne ayrımına dayalı bilimin köleliğin meşrulaştırılması olduğunu yeri geldikçe göstereceğim. Öznelciliğin de kendini abartma veya aşırı küçük görmeyle aynı kapıya çıktığını kanıtlayacağım. Bilimsel objektifliğin en rezil kapitalizm ve hegemonya taraftarlığı olduğunu da aynı minvalde sergileyeceğim. Bizim felsefemiz bir atın gözlerindeki anlamı sezmekten tutalım, bir kuşun sesindeki anlamı çözmeye kadar yaşamı bir bütün olarak algılar. Yaşlı bilgeye büyük saygıdan başlayıp, bir ceylan kadar ürkek bir genç kızın gözlerindeki arayışa yanıt olmaya kadar her şeye anlam yükler. Soykırımdan beter bir cinsellik anlayışının sonucu olan çocuk yapımındaki büyük cehaletin insanda ve hegemonik sistemlerdeki nedenlerini çözümleyen ve yaşamın tüm evrim halkalarını kendinde çözmeye çalışan bir bilimi esas alır.

 

Kapitalizm bilimi geliştirmedi

 

Kapitalizm bilimi geliştirmedi, kullandı. Bilimin iktidarın hizmetinde kâr amaçlı kullanımı sadece ahlaki olarak en kötücül durumlara yol açmakla kalmaz, Hiroşima’ları genelleştirir; anlamlı yaşamı bitirir. Medyatik yaşam ve simülasyon bilimin zaferi midir, yoksa yaşamın anlam yitimi mi? Burada teknolojiden, bilimsel keşiflerden bahsetmiyorum; bilimcilik dini olarak pozitivizmin bilim olmadığını açıklamak istiyorum. Pozitivizmin bilimsellik hükümranlığından kurtulmadan, başta ulus-devlet olmak üzere hiçbir iktidar hükümranlığından kurtulamaz. Pozitivizm çağımızın gerçek putçu dinidir.

 

Özgürlük aklının çıktığı aşama

 

Sonuç olarak, Descartesvari bir kuşkuculuk hastalığı zihnimi sürekli kemirip durdu. İnanılacak, bağlanılacak hiçbir değer tanımama durumuna düştüm. Bu, bendeki eski kültürün trajik yitimi kadar, karşımda bir dev  Leviathan gibi yükselen kapitalist moderniteye erişemeyeceğim korkusundan kaynaklanıyordu. Kendime zar zor inanıyor, daha doğrusu ayakta durmaya çalışıyordum. Şüphesiz bu garip bir durumdur. Toplumlar bu durumlarda bir yolunu bulup üyelerinin beynini ve yüreğini bağlamasını bilirler. Garip olan diğer bir husus, bir toplumumun olduğuna da inanmayışımdı. Aile ve köye inancımı bu koşullarda kaybettim. Üniversiteye kadar okumam, devrimciliğim ve daha önceki dinciliğim hep dostlar alışverişte görsün kabilindendi. Keskin bir nihilist de değildim. Bir şeyi gönülden anlamıyordum ki, gereklerini köklü şekilde yerine getireyim. İşin daha da ilginç tarafı, başta öğretmenlerim olmak üzere çevrem beni zeki ve inançlı buluyordu. Bir nevi yarı deli olduğuma, yarı da olmadığıma emindim. Fakat bugün geriye dönüp baktığımda, bu uzun dönemin de pek yararsız bir dönem olmadığını fark ediyorum. Kopuş ve bağlanmama gerçeğe koşuşta beyaz sayfa açma ve zemin temizleme gibi bir anlamı da beraberinde taşır. Kişiliğim bu özelliğiyle hegemonik sistemin yapısal krizini daha iyi tanımama katkı sundu. Tarihi de yorumlayacak gücü kazanmıştım. Kaotik ortamdan korkmak yerine ona anlam yükleme çıkış sağlamamda idealli kıldı. Dogmatik inançların, düz hatlarda ilerlemenin, bilimsel kesinlikler ve katı yasallıkların aynı hükümran zihniyetten kaynaklandıklarını fark etmek son derece rahatlamayı getirdi. Doğanın işleyiş tarzının insanda kazandığı boyutları rahatlıkla sezebilmem bende tam bir bilinç patlamasına yol açtı. Korku ve şüphenin temelindeki kendine yabancılaşma aşıldıkça, gelişen yüksek algı gücü ve yorumlama yeteneği, her insani koşul için gerekli bilinç ve cesareti fazlasıyla veriyordu. Derin araştırmalara ihtiyaç duymadan ve konjonktürel sürelere dayandırmadan da kapitalizmin kendisini bir kriz rejimi olarak değerlendirmek kapasitem dâhilindeydi. Kent, sınıf ve devlet temelli uygarlığın kapitalist aşaması, insan aklının son evresi olmak şurada kalsın, dayandığı geleneksel aklın tükendiği ve özgürlük aklının olanca zenginliğiyle ortaya çıktığı aşamaydı.”

 

Yarın: Özgürlük Sosyolojisi